Tại TP.Biên Hòa mang tên thường gọi của không ít ngã ba, ngã tư đã sống sót qua bao biến thiên của lịch sử. Mỗi tên gọi đều nối sát với một đặc thù riêng nhưng có một điểm chung là sự việc vĩnh cửu mà chỉ việc thoáng nghe, từng người dân đã có thời điểm từng gắn bó với vùng đất này đều phải hoàn toàn có thể thuận tiện xác nhận: “Đó là Biên Hòa”.

Ngã tư Vườn Mít lúc bấy giờ (tên gọi Vườn Mít được hình thành do ngày xưa nơi đây có những vườn trồng cây mít). Ảnh: Q.NHI

* Nghe tên gọi, biết Biên Hòa

Biên Hòa – Đồng Nai có lịch sử dân tộc dân tộc hình thành và tăng trưởng hơn 320 năm, trong quãng chiều dài lịch sử đó, nhiều địa điểm đã tạo nên và trở thành “biểu tượng” của vùng đất này. Cho đến ngày nay, thật nhiều địa danh, trong đó mang tên thường gọi của không ít ngã ba, ngã tư dù đã sinh ra từ rất mất thời gian nhưng vẫn còn đấy được lưu giữ. Để rồi, với mỗi dân cư Biên Hòa dù đang gắn bó hay đã rời xa quê hương, chỉ việc nghe tên là ngay lập tức nhớ về Biên Hòa.

Nói về tên thường gọi của những ngã ba, ngã tư tại Biên Hòa, nhà văn Nguyễn Thái Hải, người đã có hơn 60 năm cuộc sống gắn bó với mảnh đất nền nền này cho rằng, in như nhiều nơi khác trên mảnh đất phương Nam, người Biên Hòa xưa cũng thường dựa vào những hình ảnh điển hình nổi bật tại khu vực đó để “định danh” tên gọi, trong số đó mang tên gọi của những ngã ba, ngã tư. “Tôi nhận định rằng đây là một nét văn hóa truyền thống dân gian đặc biệt quan trọng của phương Nam”- nhà văn Nguyễn Thái Hải chia sẻ.

Ví như tên thường gọi ngã ba Máy Cưa (nay là khu vực giao cắt giữa đường Phạm Văn Thuận và đường Nguyễn Văn Hoa). Theo ông Trần Quang Toại, Phó quản trị Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh, Tổng thư ký Hội Khoa học lịch sử Đồng Nai, từ thời điểm năm 1907, khu vực này là nơi đóng chân của một công ty lâm nghiệp và rừng của Biên Hòa. Đến năm 1912, thực dân Pháp khánh thành đem vào hoạt động giải trí một xí nghiệp sản xuất cưa xẻ gỗ để ship hàng cho việc khai thác gỗ xuất khẩu. Từ đó, hình ảnh xí nghiệp sản xuất cưa trở thành hình ảnh đặc trưng của khu vực này. Cũng chính bới thế dân cư khu vực lúc bấy giờ cũng dùng luôn tên thường gọi “Máy Cưa” để tại vị cho ngã ba đường tại đây. “Ngã ba Máy Cưa là ngã ba nơi có xí nghiệp sản xuất cưa”- ông Trần Quang Toại cho hay.

Hay như ngã ba Thành (nay là đoạn giao cắt giữa đường Hưng Đạo Vương và đường Phan Đình Phùng) cũng khá được “định danh” với hình ảnh thành cổ Biên Hòa, hay còn gọi là thành Kèn.

Khi không còn những khu công trình kiến trúc, những công xưởng làm hình ảnh tiêu biểu vượt trội để định danh, người Biên Hòa xưa lại nhờ vào một trong những đặc điểm điển hình nổi bật nào đó để gọi tên.

Trường hợp tên thường gọi ngã tư Vườn Mít là một ví dụ tiêu biểu. Theo ông Trần Quang Toại, xưa khu vực ngã tư Vườn Mít (nút giao đường Nguyễn Ái Quốc, Phạm Văn Thuận và 30-4) trồng rất nhiều cây mít và cao su. Do đó, tên thường gọi ngã tư Vườn Mít xuất phát từ những việc có không ít cây mít được trồng tại khu vực này.

Tương tự, ngã ba Cây Chàm (hiện nay là nơi giao cắt giữa đường Cách Mạng Tháng Tám và đường Hồ Văn Đại) cũng khá được đặt tên bởi trước kia khu vực này còn có trồng loại cây chàm. Tên gọi “Cây Chàm” không riêng gì được đặt tên cho ngã ba ở đây mà cũng trở thành tên của một khu chợ nhỏ cho tới nay vẫn tồn tại hoạt động.

* Sức sống của không ít tên gọi

Hầu hết tên thường gọi của những ngã ba, ngã tư tại Biên Hòa lúc bấy giờ đều đã có “tuổi đời” từ hàng nghìn cho tới hàng trăm năm. Trải qua nhiều sự biến thiên của lịch sử vẻ vang và quy trình tăng trưởng của đô thị Biên Hòa, nhiều hình ảnh vốn là hình tượng tạo ra tên thường gọi của những ngã ba, ngã tư đang không hề tồn tại.

Nhà văn Nguyễn Thái Hải cho rằng, trong thời gian phát triển, những địa danh đương nhiên có sự thay đổi. Đây là vấn đề khó tránh khỏi.

Nhà máy cưa vốn là khởi xướng cho tên thường gọi ngã ba Máy Cưa lúc bấy giờ đã và đang không hề tồn tại. Hay như những vườn mít, cây chàm, những loại cây xanh đã tạo nên nên tên gọi của những ngã ba, ngã tư này đã và đang không còn. Thay vào đó, những khu công trình xây dựng, nhà cửa đã hiện hữu để sửa chữa thay thế cho những vườn mít, cây chàm xưa. Dù nhiều công trình, không gian vốn là hình ảnh làm nên tên thường gọi của rất nhiều ngã ba, ngã tư đã không hề qua quy trình tăng trưởng đô thị nhưng những tên thường gọi xưa mà người Biên Hòa đã định vẫn có sức sống mãnh liệt.

Không chỉ những người dân Biên Hòa sống cùng thời với việc sinh ra của rất nhiều địa danh này mà trong cả những người trẻ lúc bấy giờ cũng vẫn sử dụng những tên thường gọi đó trong đời sống hằng ngày.

Tuy nhiên, cũng sẽ có không ít những lo ngại về sự “mai một” của những tên gọi vốn sẽ là một phần “hồn cốt” của Biên Hòa – Đồng Nai trong dòng phát triển ngày càng nhanh và mạnh hiện nay. Lo ngại về một ngày, những người dân trẻ về sau sẽ trở nên lạ lẫm với những tên thường gọi vốn quen thuộc này.

Cũng vì thế nên theo ông Trần Quang Toại, nên chăng cần cân nhắc để sử dụng những tên gọi “giàu giá trị” này để tại vị tên cho những con phố tại những khu vực trên. Hay giải pháp khác là những người quản trị cần phải có những bảng thuyết minh nhỏ về những tên thường gọi của những ngã ba, ngã tư tại nơi nó vẫn đang hiện hữu. Đó cũng đó chính là cách đơn thuần nhất để sở hữu thể gìn giữ, phát huy và tạo sức sống và cống hiến cho những tên thường gọi vốn đang trở thành tên thương hiệu của Biên Hòa – Đồng Nai hơn 320 năm tuổi.